6 DH Enigma

Cyprian

autor: Przemysław Bartkowiak

DZIAŁALNOŚĆ HARCERSKA W ZIELONEJ GÓRZE W OKRESIE 1945-1949

Z chwilą wyzwolenia wschodnich rejonów Polski zaczęło odradzać się harcerstwo. Zalegalizowano je już 30 grudnia 1944 roku wydanym w Lublinie dekretem kierowników resortów administracji publicznej oraz oświaty w PKWN1. Decyzja ta zatwierdziła niejako istniejący stan, bowiem drużyny harcerskie powstawały spontanicznie na terenach oswobodzonych, uczestnicząc aktywnie w odbudowie zniszczonych miast. Sposób powołania organizacji, ustalenie składu personalnego jej władz naczelnych i ich podporządkowanie resortowi oświa-ty wyraźnie dowodził, że ma to być struktura ściśle związana z tworzącą się władzą komunistyczną. Większa część działaczy harcerskich jednak nie podporządkowała się tym rozporządzeniom i starała się utrzymać swoją apolityczną postawę, płacąc za to wysoką cenę.
14 lutego 1945 roku Zielona Góra została zajęta przez wojska Radzieckie. Już w lipcu 1945 roku powstały w tym mieście pierwsze drużyny harcerskie, które przetrwały do przełomu 1949/1950 roku, to jest do chwili rozwiązania ZHP i wcielenia w struktury ZMP (Związku Młodzieży Polskiej).
Zielona Góra w wyniku wojny została zniszczona zaledwie w 2 %, dawała szanse i nadzieje na szybki rozwój miasta, a co za tym idzie zasiedlenia. Wkrótce do miasta zaczęli przybywać pierwsi osadnicy
z Wielkopolski i Kresów Wschodnich, a wraz z nimi dawni instruktorzy i harcerze.
W lipcu 1945 roku powstała pierwsza drużyna harcerzy im. Baden Powella, której organizatorem i pierwszym drużynowym był Hieronim Rutkowski. Po nim funkcje drużynowych pełnili: Kazimierz Jarochowski (IX 1945 - IX 1946), Bolesław Danielczyk (IX 1946 - 1947). Skład osobowy tej drużyny w tych latach wynosił około 25 harcerzy. Wchodzili w jej szeregi harcerze, głównie chłopcy z różnych stron miasta, a jej symbolem były niebieskie chusty. W roku szkolnym 1946/1947 drużyna ta przestała istnieć. Powodem rozwiązania drużyny było przeniesienie się wielu harcerzy do nowo powstających drużyn przy szkołach. Wznowienie działalności drużyny nastąpiło w dniu 9 września 1947 roku przy Średniej Szkole Zawodowej przy ulicy Bema (obecnie Technikum Elektroniczne). Pierwszym drużynowym został Tadeusz Markowski, pełnił tę funkcję do 26.10.1947 roku, po nim stanowisko to objął Kazimierz Węclewicz. Na początku liczyła ona 27 członków, potem w wyniku dołączenia do niej grupy harcerzy z Krępy (15 harcerzy), liczba jej wzrosła. Działała ona przynajmniej do września 1949 roku.
W wrześniu 1945 roku przy Placu Słowiańskim otwarta została pierwsza szkoła - Gimnazjum i Liceum Państwowe. W tym samym miesiącu powstała przy niej drużyna harcerska zorganizowana przez Janusza Szymańskiego po nim funkcję drużynowego przejął Zbigniew Kowalówka. Nosiła ona imię Zawiszy Czarnego a jej symbolem były czarne chusty.
Powstanie kolejnych szkół spowodowało utworzenie następnych drużyn harcerskich:
- X 1945 roku przy Szkole Powszechnej nr 1 drużyna im. Bolesława Chrobrego. Drużynowymi byli w niej Jerzy Matuszewski, Antoni Ostrowski. Nosiła chusty koloru zielonego.
- XI 1945 roku przy Szkole Powszechnej nr 2 drużyna im. Józefa Poniatowskiego. Prowadzili ją Roman Mazurkiewicz, Zbigniew Głogowski, Edmund Piątkowski. Symbolem jej były chusty najpierw koloru niebiesko-pomarańczowego, a od 1948 granatowego.
Do życia obudziło się również harcerstwo żeńskie. Jego twórczynią była Helena Jerome, która wraz z rozpoczęciem roku szkolnego utworzyła drużynę im. Emilii Plater. Otwieranie nowych szkół podobnie, jak w drużynach męskich spowodowało powstawanie nowych drużyn żeńskich:
- przy Gimnazjum i Liceum im. Marii Skłodowskiej-Curie, pierwszą drużynową została Maria Gołąbek;
- przy Szkole Powszechnej nr 2 im. Jadwigi Falkowskiej;
- przy Szkole Powszechnej nr 3 im. Królowej Jadwigi.
W ZHP obowiązywał podział na organizacje harcerek i harcerzy, dlatego oprócz jednorodnych drużyn powstawały również jednorodne struktury wyższe - hufce i chorągwie2. Zielona Góra po wojnie była powiatem znajdującym się w województwie Wielkopolskim, dlatego też siedzibą Komendy Chorągwi, obejmującej zielonogórskie harcerstwo został Poznań. Już 9 września 1945 roku z rozkazu Komendanta Wielkopolskiej Chorągwi Harcerzy w Zielonej Górze powołana została Komenda Hufca. Pierwszym Komendantem Hufca został Zdzisław Warchoł, natomiast przybocznymi zostali Hieronim Rutkowski
i Kazimierz Jarachowski. Zdzisław Warchoł był Komendantem Hufca do przełomu lat 1945/1946, po nim funkcję tę objął Tadeusz Świtała - do 15 IX 1946 roku, z tym też dniem powołany na to stanowisko został Tomicki, który sprawował ją niespełna dwa miesiące. Od jesieni 1946 roku na blisko rok (do X 1947 roku), Komendantem Hufca został Janusz Szymański. Po nim rozkazem Komendanta Chorągwi L.12
z 1947 roku, hufcowym mianowany został Tadeusz Krajewski; pełnił tę funkcję do 1949 roku. Ostatnim Komendantem Hufca, przed wcieleniem ZHP do struktur ZMP był Henryk Zborowski.
Oprócz Komendantów w Komendzie Hufca pracowali też inni harcerze. Oto ich niepełny wykaz: ks. Eugeniusz Ciszewski (kapelan), Hieronim Rutkowski (przyboczny), Kazimierz Jarachowski, Henryk Banach, Roman Mazurkiewicz, Jerzy Matuszewski, Tadeusz Markowski, Władysław Majkut, Cezary Ikanowicz, Edmund Adamczewski, Stefan Rutkowski (namiestnik zuchowy)3.
5 października 1945 roku na mocy pisma wystawionego przez Komendę Wielkopolskiej Chorągwi Harcerek, powołany został w Zie-lonej Górze Hufiec Żeński. Pierwszą komendantką hufca została Helena Jarome. Po niej 1 listopada 1946 roku stanowisko to objęła Olga Modzelewska, jeszcze w tym samym roku funkcję tę przejęła Trzcińska. Ostatnią komendantką hufca żeńskiego była Emilia Prędkiewicz (1947-1949).
W skład Hufca męskiego w latach 1946-1949 wchodziło około 24 drużyn męskich i 10 żeńskich m. in. z Raculi, Chynowa, Kisielina, Ług, Otynia, Czerwieńska, Bojadeł, Jędrzychowa, Konotopu, Świebodzina, Sulechowa i Międzyrzecza. Niektóre drużyny spoza miasta istniały przez krótki czas i dlatego nie można ustalić okresu ich działania. Zarówno opiekunowie jak i drużynowi zmieniali się bardzo często, to też trudno dziś wymienić imiona i nazwiska innych harcerek i harcerzy, chociaż ich ciężka praca na pewno wpływała na rozwój miejscowego ZHP.
W procesie tworzenia harcerstwa w Zielonej Górze dominowała żywiołowość, analogicznie jak i w pozostałych organizacjach młodzieżowych. Brak bezpośrednich dokumentów organizacji harcerskiej nie pozwala nawet na szacunkowe określenie liczby członków ZHP
w latach 1945-1950. Nie wykazały jej także w swych sprawozdaniach zielonogórskie instancje powiatowe PPR, ograniczając dane, co najwyżej do informacji, że taka organizacja istnieje.
W 1949 roku trwała już nagonka prowadzona przez ówczesne władze państwowe i partyjne przeciwko ZHP. Przejawem tego były centralistyczne dążenia komunistów mające na celu połączenie organizacji harcerek i harcerzy. Doszło do tego w maju 1949 roku.
Dalsze postępowanie komunistów zmierzało do rozwiązania ZHP. Miało to miejsce 1950 roku, wówczas to ZHP zostało rozwiązane
a harcerze i instruktorzy podporządkowani ZMP; akt ten objął też zielonogórskie struktury.
Proces powstawania drużyn przebiegał w okresie kształtowania się podstaw władzy ludowej w Zielonej Górze. W harcerstwie podejmowało pracę wiele osób, które dotychczas nie opowiadały się po stronie sił związanych z ówczesną komunistyczną władzą. W wyniku nowej sytuacji politycznej, postawy społeczno-polityczne instruktorów ZHP uległy zróżnicowaniu - od silnie zaangażowanych, które cechowały członków partii, poprzez wyczekujące aż do całkowicie biernych4.
Z tradycji ZHP z okresu międzywojennego organizacja harcerska przejęła to, co odpowiadało nowym warunkom społecznym. Między innymi w toku pracy nawiązano do postulatów przedwojennego ideału wychowawczego (Bóg, Honor, Ojczyzna), kładąc nacisk na następujące wartości: rozwój osobowości, wyrobienie społeczne i kształtowanie dumy narodowej oraz służbę Bogu. Istotnym osiągnięciem w tym czasie było powiązanie działalności drużyn z przygotowaniem młodzieży do świadomej, czynnej i ofiarnej służby dla Ojczyzny, a także zainteresowanie harcerzy i harcerek sprawami społeczno-gospodarczymi i kulturalnymi najbliższego środowiska. Wszystkie zielonogórskie drużyny, a przede wszystkim hufiec, w całokształcie swojej działalności w latach 1945-1946 przywiązywały szczególną uwagę do tych zagadnień.
W programach drużyn oprócz właściwej harcerstwu pracy wychowawczej również wiele miejsca poświęcano działalności społecznej i gospodarczej, w których główne miejsca zajęły: udział w odbudowie miasta i okolic, akcja repolonizacyjna, uczestnictwo w uroczystościach, manifestacjach i kampaniach politycznych oraz praca kulturalno-oświatowa. Wynikające z tego zadania znalazły się w programach następnych akcji przeprowadzonych w latach 1945-1948.
Przeprowadzenie tych akcji oraz wykonanie wynikających z niej zadań miało na celu związanie młodzieży z całością spraw Polski oraz uświadomienie jej sensu zachodzących przemian. Uczestniczyli więc harcerze zielonogórscy aktywnie w pracach na rzecz środowiska -
w odgruzowaniu miasta, porządkowaniu budynków szkolnych przed rozpoczęciem roku szkolnego. Podejmowało także na terenie szkół działania z zakresu higieny oraz pracę kulturalno-oświatową z dziećmi i młodzieżą.
Wszystkie te cele zielonogórskie harcerstwo osiągało przez organizowanie zbiórek, gier terenowych, wycieczek, biwaków, obozów letnich, także poprzez szkolenia i ćwiczenia z zakresu techniki harcerskiej, biegów na stopnie, zdobywanie sprawności. Komenda Hufca podobnie jak drużyny organizowała kominki i ogniska z gawędami, uczestniczyła w życiu religijnym np. w procesjach Bożego Ciała oraz w różnych uroczystościach świeckich np. przyjazd do Zielonej Góry Premiera Edwarda Osóbki-Morawskiego.
Ukoronowaniem każdej rocznej pracy były obozy harcerskie. Pierwsze obozy zielonogórskich drużyny harcerskich odbyły się już
w 1946 roku. Zorganizowano je m. in.: I. D.H - w Droszkowie, II. D.H. - w Czerwieńsku, a także w Nietkowie (III. D.H.) i Jerzmanowie (IV. D.H).
Od roku 1947 obozy organizowane były przez Komendy Hufców. Pierwszy obóz hufca męskiego zorganizowany został w dniach od 7 lipca do 1 sierpnia, składał się z pięciu podobozów skupionych
w lesie nad jeziorem Strzeleckim koło Chodzieży. W następnym roku odbył się w dniach 12.07-3.08 w miejscowości Olejnica w powiecie wolsztyńskim. Ostatni obóz harcerski przed wcieleniem ZHP do ZMP został zorganizowany w lipcu 1949 roku w okolicach Kudowy Zdroju. Składał się z trzech podobozów rozrzuconych w górach przy granicy
z Czechosłowacją: Czermna, Pstrążna i Bukowina. Na tym obozie po raz pierwszy uczestniczyli obok harcerzy uczniowie zielonogórskich szkół średnich nie będący Członkami ZHP, a także działacze ZMP. Było to wyrazem zmian, jakie pod wpływem władz państwowych zachodziły w harcerstwie.
Także hufiec żeński organizował obozy:
- 1947 w Radomi;
- 1948 w Mesze;
- 1949 w Bobrownikach.
Program pierwszych obozów 1946-1947 skupiał się wokół takich zajęć harcerskich jak: nauka obcowania z przyrodą, budowa obozowych urządzeń, często harcerze jak i harcerki pomagały miejscowym rolnikom przy pracach polowych. Natomiast wieczorami przy ogniskach omawiane były różne rocznice państwowe np. ogłoszenie Konstytucji 3 Maja, zajmowano się też poszczególnymi punktami prawa harcerskiego.
W 1948 roku komuniści kontynuowali akcję podporządkowania sobie ZHP, mającej na celu przejęcie w swoje ręce struktur harcerskich. Została wprowadzona HSP (Harcerska Służba Polsce). Zmieniło to oblicze obozów: już latem 1948 roku zaprzestano kładzenia nacisku na programy obozów, spłycając je głównie do zabawy i pracy, najczęściej przy pracach polowych. W 1949 roku komuniści zaczęli kształtować na obozach tak zwany kręgosłup ideologiczny, poprzez wprowadzanie nowych wzorców osobowych zaczerpniętych z przodowników ZMP. Do podobnych akcji dochodziło również na obozach hufca zielonogórskiego. Przykładem tego były wspomniane obozy
w okolicach Kudowy Zdroju; na którym działacze ZMP bezskutecznie zmuszali harcerzy do włożenia na mundury czerwonych chust.
Od początku działania powojenne harcerstwo starało się być organizacją apolityczną. Z tego powodu traktowane było z niechęcią przez ówczesne władze, które szukały jakiegokolwiek pretekstu by zaatakować ZHP, dążąc do podporządkowania go swoim strukturom. Nacisk na harcerstwo ze strony komunistów zaczął się wzmagać od połowy 1947 roku, po wprowadzeniu przez ZHP tradycyjnej przedwojennej roty przyrzeczenia wbrew władzom. Wiązało się to także z za-chodzącymi w tym czasie w kraju przemianami politycznymi. Wyeliminowanie legalnej opozycji i zdobycie dominującej pozycji pozwoliło PPR przystąpić do nowego etapu budowy ustroju. Podjęte zostały działania, które zmierzały do poddania wszystkich sfer życia społeczne-go i gospodarczego ideologicznej, politycznej i organizacyjnej kontroli komunistów. Także i harcerstwo miało zostać „zdemokratyzowane”.
W drugiej połowie 1947 roku frakcja pepeerowska w Głównej Kwaterze ZHP, wraz z oddelegowanymi do harcerstwa oficerami GZPW WP (Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego), przystąpiła do opracowania nowych założeń ideologicznych i programowych ZHP5. Efektem tych prac był projekt kampanii ideologicznej wymierzonej przeciw przedwojennym skautowym tradycjom harcerstwa, oraz nowy program prac Związku pod nazwą „Harcerska Służba Polsce” (HSP), którego głównym założeniem było „powiązanie harcerstwa z realnym życiem” poprzez włączenie go w re-alizację zadań ogólnospołecznych. Świadomy udział harcerzy w dokonujących się w kraju przemianach miał stanowić podstawę wychowania ideologicznego i szkolenia politycznego w ZHP6. W całej pracy harcerskiej postanowiono wprowadzić centralne planowanie poprzez ograniczenie samodzielności programowej drużyn, hufców. Spowodowało to odejście z organizacji wielu dawnych harcerzy z Aleksandrem Kamińskim na czele.
Zielonogórskie struktury zarówno drużyny jak i komenda Hufca przyjęły program HSP bez większej niechęci. Dużą rolę w takiej postawie odegrała powszechna agitacja we wszystkich dziedzinach życia wokół planu trzyletniego7.
Stan taki trwał do końca 1948 roku, wówczas nastąpiło odrzucenie przez naradę Komendantów Chorągwi pozostałości skautowego
i harcerskiego systemu wychowawczego, a oparcie wychowania na zasadach socjalizmu.
Rok 1949 roku jest ostatnim etapem likwidacji ZHP przez organy państwowe. Komuniści w tym roku zaczęli od likwidacji drużyn harcerskich w szkołach średnich, wprowadzili również obowiązkową weryfikację kadry instruktorskiej. Następowało też przechwytywanie struktur harcerskich przez działaczy ZMP, poprzez wprowadzanie do nich na funkcje instruktorskie swoich ludzi. W kwietniu 1949 roku wprowadzono symbolikę wzorowaną na radzieckiej organizacji „Pionier”, odrzucając tradycyjny mundur i odznaki harcerskie - krzyż
i lilijkę. Nastąpiła też zmiana treści prawa i przyrzeczenia harcerskiego, uznano w nich, że najwyższą wartością jest socjalizm a także to, że harcerz poprzez swoją pracę przygotowuje się do pracy w ZMP. Wszystkie te zmiany nie podobały się większości harcerzy, niektórzy zrezygnowali z harcerskiej działalności, część jednak próbowała podjąć walkę o tradycyjny charakter ZHP.
Także w Zielonej Górze doszło do próby obrony ideałów harcerskich. Podjął ją zastępca Komendanta Hufca Janusz Szymański, który na oficjalnych uroczystościach podczas Tygodnia Młodzieży (1949 rok), wygłosił przemówienie, w którym zawarł:
„…. ZHP w społeczeństwie stanowi grupę bezpartyjną, ogólnonarodową, jest doskonałą szkołą wychowania państwowego. Harcerstwo byłoby żałosną parodią, gdyby go użyć do doraźnych posunięć politycznych. W zespole organizacji młodzieży mamy ambicje być czynnikiem równorzędnym. Rzeczą ważną jest, aby nasi współtowarzysze zechcieli uszanować odrębne oblicze harcerstwa i mieli dla nich zrozumienie, tak jak my mamy zrozumienie dla odmiennych zapatrywań naszych partnerów. Nie należy zmuszać nas do podejmowania decyzji, które leżą poza zakresem naszych zainteresowań. Przy zachowaniu tego podstawowego warunku mogą inne organizacje liczyć w pełni na naszą lojalną i współtwórczą pracę….”8.
Bronił także historii harcerskiej i związanych z nią ideałów dotyczących takich sprawy jak Bóg i Ojczyzna.
Przemówienie to zdenerwowało ówczesnych przedstawicieli władz, zostało też od razu skonfiskowane przez funkcjonariuszy UB. Takie jak i podobne przemówienia wygłaszane w innych częściach Polski oraz inne akcje nie wpłynęły na uratowanie harcerstwa. Już na początku 1950 roku Prezydium Zarządu Głównego ZMP podjęło decyzję o przejęciu kierownictwa nad ZHP, które zmieniło nazwę na Organizacja Harcerska (OH).
Wielu zielonogórskich harcerzy zapłaciło wysoką cenę za udział
w tworzeniu i pracę w latach 1945-1949 w ZHP. Nieprzedłużanie świadectwa moralności, uniemożliwianie studiowania w latach pięćdziesiątych, zwalnianie ze szkół, zakaz wykonywania zawodu nauczyciela i katorżnicza praca w śląskich kopalniach zamiast normalnej służby wojskowej, to najczęściej wystawiany „rachunek” za lata spędzone w harcerskich mundurach9.
Zielonogórskie harcerstwo nie zapisało może jakiś wielkich kart w dziejach ZHP, ale w wymiarze lokalnego środowiska na pewno było ważnym czynnikiem budzącego się do życia powojennego społeczeństwa. Bezinteresowna służba i praca wielu harcerek i harcerzy
w tych latach wnosiła bardzo wiele w życie miasta, rozbudzając sympatię i zaufanie mieszkańców. Pozostaje tylko żałować, iż ta działalność przypadła na lata zmagań o kształt Polski, stawiając ich na przegranej pozycji w obliczu nowego totalitaryzmu.

źródło: [link widoczny dla zalogowanych]